Prowadzenie
dr hab. Małgorzata Lisowska–Magdziarz,
prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego
W czasie warsztatów podejmiemy próbę analizy dyskursów o rozmaitym statusie i tematyce, wyrażanych w wybranych tekstach.
CZYM JEST DYSKURS?
Pojęcie dyskursu związane jest z celową komunikacją językową ludzi – na tle kontekstu społecznego i w określonej społecznej sytuacji. Na potrzeby tych warsztatów dyskurs będziemy ujmować jako zespół zachowań językowych, których treść i forma kształtowane są stosownie do konkretnych okoliczności formułowania wypowiedzi – czyli, najprościej rzecz ujmując, zależą od tego, kto mówi, do kogo, w jakim celu i w jakiej sytuacji. Są jednocześnie uwarunkowane określonym typem komunikacji i rodzajem działalności, którą zajmują się komunikujący się ludzie. Wreszcie, co może najciekawsze, dyskurs uwarunkowany jest także stanem wiedzy i koncepcjami poznawczymi, charakterystycznymi dla danego miejsca i czasu…
CZYM ZATEM JEST ANALIZA DYSKURSU?
Analizując dyskursy jednocześnie przypatrujemy się językowi, którym posługują się uczestnicy komunikacji do opowiadania o świecie i wpływania na innych – i ich usytuowaniu społecznemu, rolom politycznych, doświadczeniom kulturowym, stanowi wiedzy, zestawowi i hierarchii wartości, ideologiom i uprzedzeniom, oraz celom i potrzebom, jakie realizują w procesie komunikowania się. Poszukujemy wzajemnych związków, wpływów, uwarunkowań pomiędzy dyskursem jako zespołem zachowań językowych i społecznym, politycznym, kulturowym kontekstem oraz jawnymi i ukrytymi celami uczestników dyskursu.
ANALIZA DYSKURSU, ALE JAKA?
Jest wiele wariantów analizy dyskursu – formalistyczny, funkcjonalistyczny, retoryczny, oparty na habermasowskiej teorii działania komunikacyjnego… W czasie warsztatów najbliższa nam będzie postawa reprezentowana przez tak zwaną krytyczną analizę dyskursu. Stosowane przez badaczy z kręgu KAD techniki i narzędzia pozwalają na określenie stanu wiedzy, hierarchii wartości, opinii i postaw, założeń kulturalnych i pragmatyki komunikacyjnej typowej dla danego czasu, miejsca, sytuacji; na odsłanianie jawnych i ukrytych interesów politycznych i społecznych komunikujących się podmiotów; na odkrywanie i denaturalizowanie stereotypów i uproszczeń w myśleniu; analizę perswazji i manipulacji w różnych sytuacjach komunikacyjnych; definiowanie nierówności w dostępie ludzi do możliwości wyrażania własnych interesów i ich realizacji. Krytyczna analiza dyskursu dotyczy przede wszystkim władzy – i tego, jak się ona odzwierciedla w języku, którego ludzie używają w komunikacji! Analizując dyskursy, odsłaniamy relacje władzy i podporządkowania oraz toczące się w społeczeństwie wojny semiotyczne.
CO ZATEM BĘDZIEMY ANALIZOWAĆ?
Do analizy zostaną wybrane teksty – fragmenty dyskursu – aktualne, takie, które w momencie odbywania warsztatów będą akurat budziły szerokie społeczne zainteresowanie lub będą uznawane za ważne z politycznych, społecznych czy kulturowych względów. Uczestnicy warsztatów sami wybiorą – z szerszego zbioru – te materiały, które uznają za najbardziej interesujące. Źródłem materiałów będą media masowe. Do analizy możemy zatem wybrać fragmenty dyskusji publicystycznej, interesujący wywiad, fragment programu telewizyjnego, medialne wystąpienia polityków, a nawet komunikaty reklamowe.
Taki dobór materiału jest spowodowany szeroką dostępnością dyskursów medialnych. Uczestnicy warsztatów będą zapewne znali kontekst, uwarunkowania, społeczną recepcję analizowanych tekstów, co powinno nam zdecydowanie ułatwić pracę, ale też uczynić ją znacznie ciekawszą. Trzeba też pamiętać o olbrzymim wpływie, jaki wywiera komunikacja medialna na wszelkie społeczne dyskursy, zarówno w wymiarze indywidualnym i zbiorowym (zjawisko to nazwiemy roboczo mediatyzacją dyskursu). Analiza dyskursów medialnych będzie miała jeszcze jedną zaletę. Dyskurs ujmuje się zwykle jako zjawisko językowe. Media tymczasem posługują się przekazami wielomodalnymi, łącząc środki językowe, pozajęzykowe, obrazy, dźwięki naturalne, muzykę itp. Warsztaty powinny nam dać możliwość analizy tego, jak dyskurs językowy w mediach w rozmaite interakcje z obrazami i dźwiękami.
CZEGO BĘDZIEMY SZUKAĆ?
Analizując wybrane materiały:
1/ spróbujemy na podstawie analizy dyskursu postawić diagnozę co do stanu wiedzy, wartości, ideologii autorów / nadawców dyskursu;
2/ uzyskamy wgląd w cele i założenia, towarzyszące komunikowaniu się – zarówno te jawne, jak i te, których uczestnicy komunikacji nie mieli zamiaru odkrywać;
3/ odkryjemy i opiszemy wewnętrzną dynamikę władzy i podporządkowania pomiędzy uczestnikami komunikacji;
4/ odsłonimy mechanizmy perswazyjne i próby manipulacji;
5/ poszukamy luk, niekonsekwencji, błędów komunikacyjnych: sytuacji, gdy spontaniczny, nie kontrolowany charakter komunikacji dostarcza nam informacji, których uczestnicy dyskursu nie chcieliby ujawnić…
JAKIE METODY, TECHNIKI, NARZĘDZIA?
Już teraz widać zapewne, że analizy dyskursu nie będziemy definiować jako jednolitej metody. Potraktujemy ją raczej jako sposób myślenia, rodzaj postawy badawczej – choć wspomaganej różnymi technikami naukowymi. Gdy zatem chodzi o narzędzia, będziemy czerpać z dorobku językoznawstwa, retoryki, semiologii, socjologii komunikowania i psychologii społecznej.
NIE TYLKO MEDIA
Chociaż skupimy się przede wszystkim na dyskursie medialnym, to zakładamy, że zaprezentowane narzędzia będą mogły być używane do analizy rozmaitych materiałów, nie tylko medialnych – również dokumentów osobistych i publicznych, programów politycznych i przemówień, źródeł historycznych, a także zwykłych, potocznych wypowiedzi ludzkich. Warsztaty powinny zatem dać uczestnikom podstawy kompetencji do analizy dyskursu w badaniach socjologicznych, antropologicznych, historycznych, politycznych i w pedagogice.
Lista warsztatów
Opis warsztatów (wersja do wydruku): pobierz PDF